روایت‌های دیده نشده از زائران امام رضا (ع)

شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز؛ مجموعه مستند «سمت اقیانوس» به کارگردانی مسعود زارعیان و تهیه کنندگی مجید ظریف از هنرمندان مشهدی که به مناسبت فرارسیدن ایام دهه کرامت روی آنتن شبکه یک سیما رفته است، یکی از ویژه برنامه‌های متفاوت امسال تلویزیون محسوب می‌شود. ویژه برنامه‌ای که تلاش می‌کند روایت‌هایی جذاب و کمترشنیده شده را از حال وهوای زائران حرم امام رضا (ع) در سیزده قسمت پیش روی مخاطبان قرار دهد.

 این برنامه به سفارش گروه تاریخ، فرهنگ و هنر شبکه یک و با مشارکت بنیاد بین المللی فرهنگی وهنری امام رضا (ع) تولید شده و در این ایام هر روز ساعت۱۲:۴۵ مهمان خانه مخاطبان است. به مناسبت پخش مجموعه «سمت اقیانوس» با مسعود زارعیان، کارگردان این برنامه، گفتگو کردیم که حاصل آن پیش روی شماست.

ایده ساخت مستند «سمت اقیانوس» چطور شکل گرفت؟

بخشی از خاطرات جمعی و حال خوب همه ما ایرانی ها، در حرم امام رضا (ع) شکل گرفته است. همچنین همه ما از دوران کودکی تا امروز قصه‌های زیادی از اطرافیانمان شنیده ایم که الطاف حضرت در آن‌ها مشهود و ملموس بوده است؛ قصه‌ها و خاطراتی که باید بیشتر به آن‌ها پرداخت، اما از آنجایی که رسانه‌های ما در سال‌های گذشته بسیار سلبریتی زده شده اند و همواره به دنبال روایت‌هایی از افراد مشهور بوده اند تا بتوانند جذابیت برنامه هایشان را تأمین کنند، به سراغ این سوژه‌ها نرفته اند.

با وجود این، ما، چون می‌خواستیم کار متفاوتی برای امام رضا (ع) انجام دهیم، تصمیم گرفتیم در مستند «سمت اقیانوس» به احوالات و تجربیات زائرانی بپردازیم که شاید آدم‌های خیلی مشهور و مطرحی نباشند، ولی تا امروز در زندگی خودشان کار‌های ویژه‌ای انجام داده اند و حتی نقش مؤثری در جریان تاریخ معاصر ما به ویژه انقلاب اسلامی ایفا کرده اند.

برای جذاب شدن برنامه تان در نبود چهره‌های سرشناس، چه شاخصه‌هایی را در نظر گرفتید؟

به طورکلی اگر فیلم ساز نخواهد به یک شخصیت سلبریتی و آدم مشهور بپردازد، کارش به عنوان کارگردان و طراح مجموعه سخت می‌شود و باید از روش‌های دیگری برای جذاب کردن اثرش استفاده کند. ما هم در مجموعه «سمت اقیانوس» سعی مان بر این بود که برنامه را با بکر و متفاوت بودن سوژه‌هایی که روایت می‌کنیم، جذاب کنیم.

 ما در این اثر روی رابطه ویژه‌ای که هرکدام از زائران با امام رضا (ع) دارند، تمرکز کردیم و به زندگی آن‌ها نزدیک شدیم. چون باور داریم وقتی به ابعاد و جزئیات قصه‌ها به درستی اشاره شود، جذابیت مدنظر تأمین می‌شود. همچنین قصه‌ها به گونه‌ای انتخاب شده اند که از مخاطب دور نباشند، یعنی هرکدام از مخاطبان بتوانند خودشان را در جریان قصه پیدا کنند و با سوژه همراه شوند.

برای فرمت کار هم دو بخش در نظر گرفتیم. بخش اول در حرم مطهر رضوی می‌گذرد و من در این بخش به عنوان راوی با سوژه‌ها به گفت وگوی اولیه‌ می‌پردازم. در بخش دوم ما به محل زندگی سوژه‌ها که برخی در مشهد و برخی در شهر‌های دیگر مانند تهران، قم، کاشان، بوشهر و... هستند، می‌رویم تا تصویری هرچند کوتاه از این شخصیت‌ها و قصه هایشان به مخاطبان ارائه کنیم. درواقع تلاش کردیم دوربینمان مشاهده گر باشد و بی واسطه و صمیمی به این اشخاص نزدیک شود.

سوژه‌ها و شخصیت‌هایی را که به آن‌ها پرداخته اید، چگونه پیدا کردید؟

طرح ابتدایی که در ذهن داشتیم، مبنی بر این بود که خیلی اتفاقی با افراد مختلف در حرم سلام وعلیک کنیم و ببینیم کدام یک وقت دارند با ما گفتگو کنند، سپس از میان آن‌ها چه کسی روایت و رابطه خاصی با حضرت رضا (ع) دارد تا آن را دنبال کنیم. درنهایت توانستیم برخی سوژه‌ها را از همین روش پیدا کنیم، ولی بخش عمده‌ای از سوژه‌ها را از طریق پرس وجو و گشتن پیش از شروع فیلم برداری پیدا کردیم.

برای مثال ما متوجه شدیم خانم مرتضوی که یکی از بازیگران سریال «حضرت یوسف (ع)» بود، جمعی از بچه‌های مبتلا به اوتیسم را برای زیارت به حرم می‌آورد و رابطه خاصی با حضرت دارد. همچنین فردی را پیدا کردیم که بدون همراهی هیچ ارگانی برخی افراد نابینا را هرسال چند نوبت از شهر‌های مختلف به حرم امام رضا (ع) می‌آورد یا متوجه شدیم فردی در فریمان یک روش خاص برای تدریس دارد و سعی می‌کند مهرومحبت امام رضا (ع) در مسیر تدریسش لحاظ شود.

مراحل تولیدتان باتوجه به اینکه برخی سوژه هایتان در مشهد نبودند، چقدر زمان برد؟

«سمت اقیانوس» کار مشکل و سختی بود و حدود یک سال زمان برد. البته شاید به ظاهر این طور تداعی شود که قصه ساده‌ای را روایت می‌کنیم، ولی این گونه پروژه ها، تولید پیچیده و سنگینی دارند. از یک طرف کارکردن در حرم بسیار سخت است و برای فیلم برداری در هر صحن و رواق باید جداجدا هماهنگی‌های لازم را انجام دهید که این موضوع زمان و انرژی زیادی از گروه می‌گیرد، از طرف دیگر سفرکردن به شهر‌های مختلف و هماهنگ کردن با سوژه‌ها برای اینکه به خانه و محله شان برویم، کار پیچیده‌ای بود؛ ولی با وجود این چالش‌ها ما همه تلاشمان را کردیم تا یک روایت ساده و صمیمی همراه با اطلاعاتی که شاید مخاطب کمتر شنیده باشد، ارائه کنیم.

در میان سوژه هایتان گزینه‌ای بود که دوست داشته باشید به روایتش بپردازید، ولی به هر دلیلی این اتفاق رخ نداده باشد؟

بسیار زیاد. شاید دوسه برابر سوژه‌هایی که جلو دوربین رفتند، ما کنسلی داشتیم. حتی برخی سوژه‌ها را ضبط کردیم، اما نتوانستیم مراحل تولیدشان را به پایان برسانیم که علت‌های مختلفی داشت؛ برای مثال یا هماهنگ نمی‌شدیم یا اینکه سوژه به طورکلی منصرف می‌شد.

آیا این سوژه‌ها ظرفیت تبدیل شدن به فیلم سینمایی داستانی را دارند؟

بله، می‌شد از برخی از این سوژه‌ها برای ساخت یک فیلم سینمایی الهام گرفت. به عنوان نمونه ما با خانمی آشنا شدیم که پیش از انقلاب اسلامی پرستار بوده است و در جریان به وقوع پیوستن انقلاب زندان می‌رود، سپس در جبهه حاضر و مجروح می‌شود. این فرد در حج خونین هم حضور داشته و توسط سعودی‌ها دستگیر و شکنجه شده است. این خانم که الان ساکن نیشابور است، یکی از سوژه‌هایی است که می‌تواند دست مایه ساخت یک فیلم سینمایی باشد.

درباره همکاری تان با حامد عسکری که به عنوان نویسنده شما را در پروژه «سمت اقیانوس» همراهی کرده است، توضیح دهید.

حامد عسکری از دوستان بسیار خوب من است که در این سال‌ها چندین کار مشترک باهم انجام دادیم. او یک نگاه و زاویه دید بسیار متفاوت دارد که در عین روزآمدبودن، عمیق است و می‌تواند پنجره‌های تازه‌ای را به سمت معارف باز می‌کند. درواقع نوشته‌های حامد ما را به یک ادبیات تازه در حوزه معارف رسانده؛ ادبیاتی که برای نسل حاضر هم قابل فهم است.

البته شاید آنچه در «سمت اقیانوس» اتفاق افتاد، حداکثر توانایی او نباشد، چون ما مشکلاتی مانند کمبود زمان داشتیم و باید نسخه اولیه‌ای از کار را آماده و برای آقای عسکری ارسال می‌کردیم تا براساس آن‌ها متن نوشته شود؛ اما در مجموع حضورش در این پروژه مغتنم بود و ما از او بسیار آموختیم. من فکر می‌کنم اگر این مجموعه ادامه پیدا کند و ما بتوانیم فصل‌های بعدی را هم بسازیم، بدون شک خطاهایمان کمتر خواهد بود و حامد هم به متن مدنظر خودش بیشتر نزدیک خواهد شد.

شما علاوه بر کارگردانی به عنوان راوی هم در این برنامه جلو دوربین می‌روید و خودتان با افراد مختلف گفتگو می‌کنید. از این تجربه بگویید؟ آیا چالشی نداشتید؟

این گونه کار‌ها به تیم تولید مفصل نیاز دارد و کارگردان باید با فیلم بردار و عواملش زیست مشترکی داشته باشد تا ذهنش را بخوانند و حواسشان باشد که او چه می‌خواهد و چه قواعدی در فیلم سازی مدنظرش است. همچنین کارگردان باید طرحش را از قبل به صورت کامل طراحی و مسیر‌های احتمالی را پیش بینی کند و با گروهش در میان بگذارد. 

از سوی دیگر این نکته را هم باید مدنظر داشت که در مستند، قابلیت تکرار وجود ندارد؛ یعنی در لحظه، اتفاقی می‌افتد و اگر آماده نباشید یا دوربینتان جای درستی نباشد، آن لحظه و فرصت را برای همیشه از دست می‌دهید. حال اگر در آن زمان به عنوان کارگردان پشت دوربین هم نباشید، کارتان سخت‌تر هم می‌شود؛ اما از آنجایی که من دوست دارم در مسیر فیلم سازی وارد چالش‌های مختلف بشوم، در «سمت اقیانوس» شکل جدیدی از فیلم سازی را تجربه کردم؛ یعنی این کار در ابتدا ساده به نظر می‌رسید، اما سختی‌های خودش را داشت. 

چون باید از یک سو به فکر میزانسن ها، قاب، رنگ، نور و موارد متعدد فنی و تکنیکی می‌بودم و از سوی دیگر بر گفتگو با سوژه‌ها تمرکز می‌کردم. درمجموع این تجربه برای من در عین سختی جذاب هم بود، چون توانستم به مهارتی دست پیدا کنم که فضای پشت و جلو دوربین را هم زمان باهم پیش ببرم.

در مجموع از خروجی کارتان راضی هستید؟

همیشه در روند تولید و مستندسازی عوامل متعددی دخیل هستند که کیفیت کار را کم یا زیاد می‌کنند. عواملی مثل تأمین به موقع اعتبارات، هماهنگی تیم، زمان داشتن سوژه و.... ازاین رو طبیعی است که «سمت اقیانوس» هم کم وکاستی‌هایی داشته باشد. حتی من شاید از نمره صد، به خودم بیشتر از پنجاه یا شصت ندهم؛ اما من می‌توانم ادعا کنم تا امروز این چنین مجموعه‌ای تولید نشده است. ازاین رو «سمت اقیانوس» اتفاق مهمی است و می‌تواند سرآغازی باشد برای پرداختن به شخصیت‌های ناشناخته‌ای که به امام رضا (ع) ارادتی ویژه دارند. به نظرم حرم رضوی محل پیوندخوردن میلیون‌ها قصه و روایت مغفول مانده است که ما باید با بهره گیری از ابزار رسانه آن‌ها را به نسل‌های بعدی منتقل کنیم.

در ادامه حتما بخوانید فیلم سازی در مشهد جاده یک طرفه است | گفتگو با سعید ولی زاده، فیلمساز مشهدی